પતંજલિ યોગ સૂત્રાણિ - 2 (સાધન પાદ) - પતંજલિ યોગ સૂત્રો

અથ સાધનપાદઃ ।

તપઃ સ્વાધ્યાયેશ્વરપ્રણિધાનાનિ ક્રિયાયોગઃ ॥1॥

સમાધિભાવનાર્થઃ ક્લેશતનૂકરણાર્થશ્ચ ॥2॥

અવિદ્યાસ્મિતારાગદ્વેષાભિનિવેશાઃ ક્લેશાઃ ॥3॥

અવિદ્યા ક્ષેત્રમુત્તરેષાં પ્રસુપ્તતનુવિચ્છિન્નોદારાણામ્ ॥4॥

અનિત્યાશુચિદુઃખાનાત્મસુ નિત્યશુચિસુખાત્મખ્યાતિરવિદ્યા ॥5॥

દૃગ્દર્શનશક્ત્યોરેકાત્મતેવાસ્મિતા ॥6॥

સુખાનુશયી રાગઃ ॥7॥

દુઃખાનુશયી દ્વેષઃ ॥8॥

સ્વરસવાહી વિદુષોઽપિ તથારૂઢોઽભિનિવેશઃ ॥9॥

તે પ્રતિપ્રસવહેયાઃ સૂક્ષ્માઃ ॥10॥

ધ્યાનહેયાસ્તદ્વૃત્તયઃ ॥11॥

ક્લેશમૂલઃ કર્માશયો દૃષ્ટાદૃષ્ટજન્મવેદનીયઃ ॥12॥

સતિ મૂલે તદ્ વિપાકો જાત્યાયુર્ભોગાઃ ॥13॥

તે હ્લાદપરિતાપફલાઃ પુણ્યાપુણ્યહેતુત્વાત્ ॥14॥

પરિણામતાપસંસ્કારદુઃખૈર્ગુણવૃત્તિવિરોધાચ્ચ દુઃખમેવ સર્વં વિવેકિનઃ ॥15॥

હેયં દુઃખમનાગતમ્ ॥16॥

દ્રષ્ટૃદૃશ્યયોઃ સંયોગો હેયહેતુઃ॥17॥

પ્રકાશક્રિયાસ્થિતિશીલં ભૂતેંદ્રિયાત્મકં ભોગાપવર્ગાર્થં દૃશ્યમ્ ॥18॥

વિશેષાવિશેષલિંગમાત્રાલિંગાનિ ગુણપર્વાણિ ॥19॥

દ્રષ્ટા દૃશિમાત્રઃ શુદ્ધોઽપિ પ્રત્યયાનુપશ્યઃ ॥20॥

તદર્થ એવ દૃશ્યસ્યાત્મા ॥21॥

કૃતાર્થં પ્રતિ નષ્ટમપ્યનષ્ટં તદન્યસાધારણત્વાત્ ॥22॥

સ્વસ્વામિશક્ત્યોઃ સ્વરૂપોપલબ્ધિહેતુઃ સંયોગઃ ॥23॥

તસ્ય હેતુરવિદ્યા ॥24॥

તદભાવાત્સંયોગાભાવો હાનં તદ્ દૃશેઃ કૈવલ્યમ્ ॥25॥

વિવેકખ્યાતિરવિપ્લવા હાનોપાયઃ ॥26॥

તસ્ય સપ્તધા પ્રાંતભૂમિઃ પ્રજ્ઞા ॥27॥

યોગાંગાનુષ્ઠાનાદશુદ્ધિક્ષયે જ્ઞાનદીપ્તિરાવિવેકખ્યાતેઃ ॥28॥

યમનિયમાસનપ્રાણાયામપ્રત્યાહારધારણાધ્યાનસમાધયોષ્ટાવંગાનિ ॥29॥

અહિંસાસત્યાસ્તેયબ્રહ્મચર્યાપરિગ્રહા યમાઃ ॥30॥

જાતિદેશકાલસમયાનવચ્છિન્નાઃ સાર્વભૌમા મહાવ્રતમ્ ॥31॥

શૌચસંતોષતપઃ સ્વાધ્યાયેશ્વરપ્રણિધાનાનિ નિયમાઃ ॥32॥

વિતર્કબાધને પ્રતિપક્ષભાવનમ્ ॥33॥

વિતર્કાહિંસાદયઃ કૃતકારિતાનુમોદિતા લોભક્રોધમોહપૂર્વકા મૃદુમધ્યાધિમાત્રા દુઃખાજ્ઞાનાનંતફલા ઇતિ પ્રતિપક્ષભાવનમ્ ॥34॥

અહિંસાપ્રતિષ્ઠાયાં તત્સન્નિધૌ વૈરત્યાગઃ ॥35॥

સત્યપ્રતિષ્ઠાયાં ક્રિયાફલાશ્રયત્વમ્ ॥36॥

અસ્તેયપ્રતિષ્ઠાયાં સર્વરત્નોપસ્થાનમ્ ॥37॥

બ્રહ્મચર્યપ્રતિષ્ઠાયાં વીર્યલાભઃ ॥38॥

અપરિગ્રહસ્થૈર્યે જન્મકથંતાસંબોધઃ ॥39॥

શૌચાત્સ્વાંગજુગુપ્સા પરૈરસંસર્ગઃ ॥40॥

સત્ત્વશુદ્ધિ-સૌમનસ્યૈકાગ્ય્રેંદ્રિયજયાત્મદર્શન-યોગ્યત્વાનિ ચ ॥41॥

સંતોષાત્ અનુત્તમઃસુખલાભઃ ॥42॥

કાયેંદ્રિયસિદ્ધિરશુદ્ધિક્ષયાત્ તપસઃ ॥43॥

સ્વાધ્યાયાદિષ્ટદેવતાસંપ્રયોગઃ ॥44॥

સમાધિસિદ્ધિરીશ્વરપ્રણિધાનાત્ ॥45॥

સ્થિરસુખમાસનમ્ ॥46॥

પ્રયત્નશૈથિલ્યાનંતસમાપત્તિભ્યામ્ ॥47॥

તતો દ્વંદ્વાનભિઘાતઃ ॥48॥

તસ્મિન્ સતિ શ્વાસપ્રશ્વાસયોર્ગતિવિચ્છેદઃ પ્રાણાયામઃ ॥49॥

(સ તુ) બાહ્યાભ્યંતરસ્તંભવૃત્તિર્દેશકાલસંખ્યાભિઃ પરિદૃષ્ટો દીર્ઘસૂક્ષ્મઃ ॥50॥

બાહ્યાભ્યંતરવિષયાક્ષેપી ચતુર્થઃ ॥51॥

તતઃ ક્ષીયતે પ્રકાશાવરણમ્ ॥52॥

ધારણાસુ ચ યોગ્યતા મનસઃ ॥53॥

સ્વવિષયાસંપ્રયોગે ચિત્તસ્વરૂપાનુકાર ઇવેંદ્રિયાણાં પ્રત્યાહારઃ ॥54॥

તતઃ પરમાવશ્યતેંદ્રિયાણામ્ ॥55॥

ઇતિ પાતંજલયોગદર્શને સાધનપાદો નામ દ્વિતીયઃ પાદઃ ।